امور حسبی

امور حِسبی (یا حِسبه یا حِسبیه) اصطلاحی در فقه و حقوق اسلامی است که به کلیه امور پسندیده‌ای گفته می‌شود که شرع و قوانین اسلام خواستار اجرای آن‌ها شده اما شخص خاصی را مسئول آن‌ها ندانسته‌است. حمایت از افراد بی‌سرپرست به صورت تعیین قیم و نظارت بر اعمال قیم، امور مربوط به ارث و وصیت و اداره اموال افراد مفقودالاثر مثال‌هایی از امور حسبی هستند. مطابق نظریه‌ای در فقه شیعه معروف به ولایت فقیه در امور حسبیه فقها نسبت به دیگر افراد در اجرای این امور اولویت دارند.

امور حسبی در لغت

در لغت واژه “حِسَبه” از واژه احتساب گرفته شده به معنای شمردن و شمارش و حسبه به معنای پاداش و مزد به کار رفته است.

امور حسبی اصطلاح فقهی و حقوقی

در اصطلاح فقهی باید گفت که حسبه به کارهایی گفته می شود که شخص یا نهاد خاصی متولی آنها نیست و از دیگر سو، می دانیم که خداوند راضی نیست این امور بر روی زمین بماند.

مثل سرپرستی اطفال بی سرپرست، حفظ اموال آنان، حفظ اموال شخص غایب، درخواست حجر و….

تاریخچه امور حسبی

در طول تاریخ تعریف‌های گوناگونی از امور حسبیه و دامنه شمول آن و نحوهٔ اجرای آن شده‌است. پیدایش این نهاد به صدر اسلام و زمانی بازمی‌گردد که همراه با رونق فعالیتهای تجاری و اجتماعی، ناهنجاری‌هایی چون تقلب و حیله در معاملات و احتکار و کم‌فروشی و دیگر بی‌بندوباری‌های اجتماعی نیز در جامعهٔ اسلامی رایج شدند. این وضعیت حکومت را به ایجاد نهاد حسبه و مقام محتسب ناگزیر نمود. وظیفه محتسب در دوران خلافت اموی فقط نظارت بر فعالیت بازار بود، اما در دوران عباسی دامنه فعالیت‌های آن به گونه‌ای گسترش یافت که تقریباً تمام مصادیق امر به معروف و نهی از منکر را شامل شد و تعریفی که از امور حسبه می‌شد هم در واقع تعریفی مشابه با تعریف امر به معروف و نهی از منکر شد.

امور حسبی در حقوق ایران

امور حسبیه وارد حقوق ایران هم شده است و دامنهٔ شمول و نحوهٔ اجرای آن در قانون امور حسبی (مصوب ۱۳۱۹) به طور مفصل مشخص شده‌است. در ماده ۱ این قانون آمده است: «امور حسبی اموری است که دادگاه‌ها مکلفند نسبت به آن اقدام نموده و تصمیمی اتخاذ نمایند، بدون اینکه رسیدگی به آن‌ها متوقف بر وقوع اختلاف و منازعه بین اشخاص و اقامهٔ دعوی از طرف آن‌ها باشد» مثال‌های مهم از این امور که در قانون امور حسبی آمده شامل امور مربوط به تقسیم ارث و تادیه بدهی‌ها و اجرای وصیت مردگان، تعیین و عزل قیم برای یتیمان و مجانین، و نصب امین برای اداره اموال غایبین مفقودالاثر، می‌شود.

در حقوق امور حسبیه در مقابل امور ترافعی قرار می‌گیرد. در امور ترافعی، برای رسیدگی دادگاه وجود نزاع میان دو شهروند ضرورت دارد، در حالی که در امور حسبی، ولو چنین نزاعی وجود نداشته باشد، رسیدگی و صدور حکم باید توسط دادگاه صورت بپذیرد. البته مسائل حسبی نیز ممکن است در صورت بروز شکایت و دعوی مثل دعوی نسب، دعوی اصل نکاح و طلاق، دعوی ابطال وصیت‌نامه، جنبه ترافعی پیدا کنند.

امور حسبی به مفهوم اعم را با توجه به قانون امور حسبی ایران می‌توان به سه دسته کلی یعنی، احکام، امور حسبی به مفهوم اخص و دستور تقسیم‌بندی نمود.
لذا باید گفت حسبه به اموری گفته می شود که دادگاه ها بدون ملاحظه این که در آنها اختلاف و مرافعه ای وجود دارد یا ندارد وارد رسیدگی می شوند و اخذ تصمیم می کنند.

درست است که همانطور که در مقدمه گفتیم امور حسبی مبتنی بر دعوا نیستند.

اما در برخی موارد با اینکه از امور حسبی به حساب می آیند اما بوی مرافعه و دعوا می دهند مثل موردی که در ماده ۹۶ این قانون آمده است مبنی بر اینکه محجور ممیز می تواند از قیم برای خرجی ندادن شکایت کند.

و یا درباره این که ولی قهری خیانت کرده یا اینکه قیم یا وصی این گونه است مواردی برای اعتراض و شکایت پیش بینی شده است.

رسیدگی به امور حسبی تابع قانون امور حسبی است و در جایی که این قانون حکم ندارد طبق آیین دادرسی مدنی عمل می شود.

مرجعی که به امور حسبی رسیدگی می کند حسب مورد ممکن است که دادگاه عمومی، شورای حل اختلاف و… است.

تعریف امور حسبی در قانون

قانون امور حسبی مصوب سال ۱۳۱۹ در ماده یک این امور را چنین تعریف می کند:

امور حسبی اموری است که دادگاه‌ها مکلفند نسبت به آن امور اقدام نموده و تصمیمی اتخاذ نمایند بدون اینکه رسیدگی به آن‌ها متوقف بر وقوع اختلاف و منازعه بین اشخاص و اقامه دعوی از طرف آن‌ها باشد.

امور حسبی شامل چه مواردی است؟

به طور کلی می توان امور حسبی را مرتبط با شخص و احوال شخصیه فرد مرتبط دانست مثل:

قیمومت.
ترکه متوفی.
افراد محجور.
افراد مفقود الاثر.
تقسیم ارث.
اجرای وصیت نامه.

انتخاب قیم برای کودکان بی سرپرست و… از مواردی هستند که قانون امور حسبی در آن به بیان حکم پرداخته است.

قانون امور حسبی

منظور قانونی است که در سال ۱۳۱۹ تصویب می شود این قانون احکام مربوط به احوال افرادی را مقرر می کند که در بالا به آن اشاره کردیم.

این قانون در ۳۷۸ ماده در سال ۱۳۱۹ تصویب می شود و از بخش هایی شامل:

کلیات که شامل تعریف، چگونگی درخواست، مهلت ها و مواعد، ویژگی های تصمیم دادرس، قابلیت شکایت از تصمیم دادرس و… قیمومت، امور راجع به امین، راجع به غایب مفقود الاثر و راجع به ترکه سخن می گوید.

نقش دادستان در امور حسبی

دادستان یا مدعی العموم اگر چه بیشتر نقش کیفری دارد اما در جاهایی در امور حسبی نیز دارای وظایفی می باشد.

برای مثال یکی از وظایف وی انتخاب امین برای جنین است اگر جنین ولی یا وصی یا قیم نداشته باشد.

انتخاب امین برای اداره اموالی که به مصارف عمومی و اختصاصی می رسد و مدیری ندارد.

دادخواست انتخاب امین برای غایب مفقود الاثر.

دادخواست تعیین مدیر ترکه برای ترکه متوفی بلاوارث.

اعتراض به حصر وراثت و…

دانلود رایگان جزوات امور حسبی

امور حسبی همانطور که در بالا از جنبه های گوناگون آن را بررسی کردیم اموری هستند که غالبا مبتنی بر دعوا و منازعه نیستند و دادگاه به آن ها رسیدگی می کند که این امور بیشتر راجع به شخص و احوال شخصیه افراد می باشد مثل قیمومت، ترکه و موارد دیگر.

مقررات مربوط به این امور تابع قانونی با همین نام است یعنی قانون امور حسبی این قانون در سال ۱۳۱۹ به تصویب رسیده و همچنان لازم الاجرا می باشد.

قانون امور حسبی در ۳۷۸ ماده به بیان امور مربوطه می پردازد و اگر در این قانون در امری سکوت باشد باید طبق قانون آیین دادرسی مدنی عمل کرد.

در این قسمت لینکهای دانلود رایگان جزوات موجود در این زمینه برای دانلود رایگان داوطلبان آزمونهای حقوقی قرار داده شده است.