مراحل نوشتن پایان نامه
در این قسمت می خواهیم راجع به مراحل نوشتن پایان نامه و مدیریت زمان در مراحل نوشتن پایان نامه صحبت کنیم. در بخش های زیر نکات مهم در مورد نگارش پایان نامه، نقطه شروع پژوهش، فرمت پایان نامه و … بحث شده است.
نکات مهم برای شروع نگارش پایان نامه
تکنیک های طلایی پایان نامه نویسی
متن پایان نامه
فصول پایان‌نامه
فرمت پایان‌نامه کارشناسی ارشد
آمادگی برای سخنرانی و جلسه دفاع
در اینجا به برخی از مشکلات رایج می‌پردازیم و برای پیشگیری از آن توصیه‌هایی مطرح می‌کنیم. هدف ما در این بخش این است که به شما کمک کنیم مراحل انجام پژوهش و مراحل نوشتن پایان‌نامه را پیش‌بینی و برنامه‌ریزی کنید تا با مشکلات کمتری روبه‌رو شوید.
اولین مسئله این است که چگونه زمان را به‌درستی مدیریت کنیم. آلبرت اینشتین (1974) زمان را چنین تعریف می‌کند: رخ دادن رویدادها در یک توالی. از این تعریف چنین برمی‌آید که استفاده‌ی کارآمد از زمان یعنی مدیریت رویدادهای متوالی به‌طور کارآمد؛ اما منظور از «کارآمد» (effective) چیست؟
عبارت مترادف آن ممکن است «دست‌یابی به نتایج» دلخواه باشد. مدیریت کارآمد رویدادها یعنی سازمان‌دهی امور به‌نحوی‌که نتایج دلخواه به دست آیند. چون بیشتر فعالیت‌های زندگی، به‌ویژه طرح‌های پژوهشی، شامل زنجیره‌ای از رویدادها هستند، مدیریت کارآمد زمان یعنی مدیریت کارآمد رویدادها و رسیدن به هدف که همان تکمیل پایان‌نامه یا رساله است.
اهداف را تعیین کنید
تعیین هدف، شروع موفقیت‌آمیز پژوهش است. اهداف دقیق، ویژگی‌های مشترکی دارند. هدف‌های دقیق بیان می‌کنند «چه موقع» به «چه چیزی» می‌رسید. برای اینکه هدف، اثربخشی بیشتری داشته باشد، باید بر اساس رفتار اندازه‌پذیر (Measurable behavior) تعریف شود. مثلاً «من رساله‌ام را در 30 دی‌ماه تمام می‌کنم» یا «تا اول آبان مجوز اجرای پرسشنامه را می‌گیرم».
دشوارترین بخش تعیین هدف، تصمیم‌گیری درباره‌ی «زمان» رسیدن به هدف است. گاهی دیگران برای شما زمان تعیین می‌کنند. مثلاً اغلب دانشجویان خارجی که دولت هزینه‌ی تحصیل آن‌ها را می‌پردازد باید در زمان مقرر، تحصیل خود را به پایان برسانند و برای انجام‌وظیفه به کشور خود برگردند. روشن است که این روش، سخت‌گیرانه‌تر از روشی است که پس از گذشت مدت‌زمان مشخص، حمایت مالی از دانشجو را قطع می‌کند. روش دوم نیز سخت‌گیرانه‌تر از روشی است که محدودیتی برای پایان تحصیل دانشجو تعیین نمی‌کند؛ بنابراین اگر ناچارید پایان‌نامه یا رساله را در زمان مشخصی تمام کنید باید به‌دقت برنامه‌ریزی کنید و زمان را به‌درستی مدیریت کنید.
کارها را زمان بندی کنید
پایان‌نامه یا رساله را مانند یک پروژه بزرگ در نظر بگیرید. در این پروژه بزرگ، گام‌ها یا پروژه‌های کوچک‌تری وجود دارند که با انجام آن‌ها می‌توانید پروژه بزرگ را تمام کنید. می‌توانید گام‌های کوچک و توالی آن‌ها را به‌دقت مشخص کنید و درنتیجه، به‌راحتی آن‌ها را مدیریت کنید. حال چگونه می‌توانیم گام‌های کوچک را مشخص کنیم؟
ابتدا به کارهایی که باید انجام دهید فکر کنید. به قواعد رسمی و غیررسمی توجه کنید. اگر قواعد را نمی‌دانید، همین حالا آن‌ها را یاد بگیرید. فهرست کارهایی را که باید انجام دهید بر روی کارت‌های «1510» بنویسید. جملات را به‌صورت امری بنویسید نه خبری. مثلاً بنویسید: «آزمودنی‌ها را انتخاب کن»، «نسخه‌های صحافی شده را به کتابخانه تحویل بده». چرا باید جملات را به‌صورت امری بنویسیم؟ چون بیان جملات به‌صورت امری نشان می‌دهد شما مسئول انجام کار هستید. این دو جمله را باهم مقایسه کنید: «آزمودنی‌ها را انتخاب کن» و «آزمودنی‌ها باید انتخاب شوند». اولین جمله دقیقاً به شما نشان می‌دهد چه‌کاری باید انجام دهید. دومین جمله، خبری است: آزمودنی‌ها باید انتخاب شوند، چه خبر جالبی! شیوه‌ی سخن گفتن بر چگونگی رفتار ما تأثیر می‌گذارد. زبان قاطع با رفتار قاطع همراه است. میزان تأکید را در این دو جمله مقایسه کنید: «سعی کن آزمودنی‌ها را انتخاب کنی» و «آزمودنی‌ها را انتخاب کن». هدف ای خود را به‌صورت روشن بیان کنید و حتماً آن‌ها را اجرا نمایید. بیان جملات امری نشان می‌دهد که شما مسئول انجام کار هستید و درنتیجه، انگیزه‌ی بیشتری پیدا می‌کنید.
ما معمولاً دانشجویان را وادار می‌کنیم فهرستی از اهداف را تعیین کنند. دانشجویان برای اینکه بتوانند رساله‌ی خود را بنویسند باید فهرستی از گام‌های متوالی را انجام دهند. بسیاری از دانشجویان، فهرست گام‌ها را مفید می‌دانند زیرا همه‌ی فرایند انجام پایان‌نامه یا رساله را عملیاتی می‌کند. ما برای تعداد یا توالی گام‌ها محدودیتی قائل نمی‌شویم. معمولاً دانشجویان را تشویق می‌کنیم گام‌های کوچک و دست‌یافتنی تهیه کنند، اما آن‌ها ازنظر انتخاب تعداد و اندازه‌ی گام‌ها بسیار متفاوت عمل می‌کنند. برخی دانشجویان هدف‌های بزرگ تعیین می‌کنند، مثل «پروپوزال را بنویس» درحالی‌که برخی دیگر هدف‌های کوچک‌تری تعیین می‌کنند، مثل «چهارچوب اولیه‌ی پروپوزال را بنویس»، «پنج صفحه‌ی اول پروپوزال را بنویس» یا «اولین پیش‌نویس را به استاد راهنما بده».
دو روش برای مرتب کردن گام‌ها وجود دارد: زنجیره سازی وارونه یا رو به عقب و زنجیره سازی روبه‌جلو. در زنجیره سازی وارونه از گام آخر شروع می‌کنید (مثلاً تحویل نسخه‌های صحافی شده به کتابخانه) اما در زنجیره سازی روبه‌جلو از گام اول شروع می‌کنید. این بهترین روش برای برنامه‌ریزی مراحل انجام پژوهش است، به‌ویژه اگر ناچار باشید در زمان مشخصی پژوهش را تمام کنید. اگر مشخص کردن گام‌های کوچک برای کل رساله سخت است، هدف‌های متوسط انتخاب کنید (مثلاً تأییدیه پروپوزال را بگیر) و سپس هدف متوسط را به گام‌های کوچک تجزیه کنید.
ما فهرست گام‌ها را از 6 تا 46 در نظر می‌گیریم. در برخی روش‌های ابتکاری، فهرست گام‌ها به‌صورت نمودار گردشی تهیه می‌شود و بسته به نتایجی که به دست می‌آید مسیرهای متفاوتی در نظر گرفته می‌شود. برای مثال، یکی از دانشجویان به این صورت نمودار گردشی تهیه‌کرده بود: «دفاع از رساله را با موفقیت انجام بده». اگر جواب مثبت است با همسر و خانواده به اروپا سفر کن، اگر جواب منفی است از طریق آگهی روزنامه، درخواست کمک کن! در همه‌ی مراحل انجام پایان‌نامه یا رساله، کمی سبک‌سری و شوخ‌طبعی می‌تواند کمک زیادی بکند!
هنگامی‌که فهرست کارهای ضروری برای انجام پروژه را تهیه می‌کنید، هر کار را مانند یک هدف در نظر بگیرید. همان‌طور که گفتیم هر گام را به‌صورت یک هدف بنویسید. این هدف شامل رفتارهایی است که باید انجام شوند و مهلت زمانی که باید کارها به پایان برسند. اگر تاریخ پایان پروژه را مشخص کنید به‌آسانی می‌توانید مدت‌زمان هر گام را برآورد کنید.
زمان رسیدن به هدف‌ها و گام‌ها را واقع‌بینانه برآورد کنید. بیشتر دانشجویان زمان‌های رسیدن به هر هدف را کم برآورد می‌کنند. اگر حتی در نوشتن مطالب بسیار سریع باشید و پیشینه‌ی پژوهش را نیز جمع‌آوری کرده باشید ممکن است استاد راهنمایتان دو تا شش بار پیش‌نویس پیشینه و روش پژوهش را بخواند و ایراد بگیرد که وقت زیادی می‌گیرد یا ممکن است مدت زیادی طول بکشد تا اعضای گروه، پروپوزال را بخوانند. در برنامه‌ریزی زمانی با خودتان صادق باشید که چه‌کاری را در چه زمانی میخواهید انجام دهید. در برنامه‌ریزی زمانی، سایر افراد را نیز به‌حساب آورید (مثل استاد راهنما، هیئت بررسی سازمانی، همکاران پژوهش). اگر نمی‌توانید زمان هر گام و ترتیب گام‌ها را به‌درستی تعریف کنید از سایر دانشجویان یا استاد راهنما کمک بگیرید.
جدول پیشرفت کار تهیه کنید
هنگامی‌که برای هر یک از گام‌های پایان‌نامه یا رساله، زمان واقع‌بینانه تعیین کردید می‌توانید جدول آن را تهیه کنید. روش‌های متعددی برای این کار وجود دارند. می‌توانید از نمودار گانت (Gantt) یا تحلیل‌های پیچیده‌تر مثل «فن ارزیابی و بررسی برنامه» (PERT) استفاده کنید. این ابزارها، ساختارهایی هستند که به برنامه‌ریزی کمک می‌کنند. مثلاً نمودار گانت، فهرست تکالیف و زمان انجام هر تکلیف را نشان می‌دهد. بسیاری از نرم‌افزارهای برنامه‌ریزی پروژه (مثل MsprojectTM) می‌توانند در برنامه‌ریزی کارها به شما کمک کنند. این ابزارها ازنظر پیچیدگی و دقت، تفاوت زیادی باهم دارند. نوع ابتدایی ابزارها شامل نمودارهای زمانی ساده است و نوع پیچیده‌ی آن‌ها شامل برآورد هزینه‌ها، بررسی احتمال اتمام پروژه و غیره است. احتمالاً استفاده از نمودار گانت یا نمودار زمانی ساده کفایت می‌کند، مگر اینکه بر نرم‌افزارهای برنامه‌ریزی پروژه مسلط باشید یا علاقه زیادی به یادگیری این نرم‌افزارها داشته باشید. می‌توانید نمودار خالی گانت را از فروشگاه‌های نوشت‌افزار تهیه کنید. جدول 1-3 بخشی از نمودار گانت را نشان می‌دهد. هر یک از فعالیت‌ها یا گام‌ها را به ترتیب در سمت راست نمودار بنویسید. در بالای نمودار، واحدهای زمانی (روز، هفته، ماه) را برای برنامه‌ریزی گام‌ها مشخص کنید. پیکان‌ها نشان می‌دهند هر فعالیت چه موقع شروع و چه موقع تمام می‌شود. فعالیت‌هایی که در یک‌زمان خاص انجام می‌شوند با علامت و گاهی نیز با علامت مثلث نشان داده می‌شوند. همان‌طور که در نمودار می‌بینید، فعالیت شماره 1 در ابتدای هفته‌ی اول شروع می‌شود و تا پایان همان هفته ادامه می‌یابد. فعالیت شماره 3 (واگذاری تصادفی آزمودنی‌ها به گروه‌ها) در پایان هفته‌ی اول به‌صورت یک‌باره انجام می‌شود. فعالیت شماره 9 (مشاهده‌ی مستقیم) در طول هفته‌های چهارم و هشتم انجام می‌شود. از این نمونه می‌توان فهمید که برخی از رویدادها باید پیش از رویداد دیگر رخ دهند و برخی رویدادها هم‌زمان اتفاق می‌افتند، یعنی همپوشی دارند.
نمایش گام‌های پیشرفت کار و مدت‌زمان انجام هر گام، شمارا از زمان تکمیل پروژه مطلع می‌کنند. این نمودار نشان می‌دهد تکالیفی که باید برای انجام پروژه انجام دهید به‌هم‌پیوسته‌اند و کل فرایند انجام کار روشن‌تر می‌شود. همچنین می‌توانید از این ابزار و سایر ابزارها استفاده کنید تا روند پیشرفت کار خود را توضیح دهید. به‌ویژه این توضیحات، زمانی مفیدند که میخواهید روند پیشرفت کار را برای کسانی که خارج از دانشگاه هستند و در انتخاب آزمودنی‌ها به شما کمک می‌کنند تشریح کنید. نمودار نه‌تنها دقیقاً بیان می‌کند که میخواهید چه‌کار کنید، بلکه به اعضای شورا نشان می‌دهد درباره‌ی همه‌چیز به‌خوبی فکر کرده‌اید.
مزیت دیگری که هر نرم‌افزار ساده‌ی برنامه‌ریزی دارد این است که می‌توانید بلافاصله پیامد تغییر برنامه‌های خود را ببینید. اگر با برنامه‌ی صفحه گسترده (Spreadsheet) آشنا باشید می‌دانید وقتی یک متغیر در مجموعه‌ی داده‌ها تغییر کند محاسبه‌ی دوباره‌ی مقادیر مرتبط با آن متغیر نیازمند توانایی بسیار زیادی است. فرض کنید تصمیم گرفته‌اید در میانه‌ی انجام پروژه به مدت یک هفته به تعطیلات بروید و قبلاً آن را پیش‌بینی نکرده‌اید. عمه‌ی شما تصمیم گرفته است برای مسافرت به جزایر هاوایی برود و فکر می‌کند شما تنها کسی هستید که می‌توانید او را همراهی کنید (البته او هزینه سفر شمارا نیز می‌پردازد). این سفر چه تأثیری در پروژه شما خواهد داشت؟ آیا به‌سادگی می‌توان برنامه‌ی کاری را یک هفته به عقب برگردانیم؟ یا مسئله پیچیده‌تر است چون برخی کارها باید به‌طور موازی انجام شوند و به هم وابسته‌اند؟
وقتی برنامه‌ریزی می‌کنید به یاد داشته باشید برنامه باید انعطاف‌پذیر باشد. برخی مشکلات ممکن است شمارا وادار کنند برنامه‌های خود را در حین اجرای پروژه تغییر دهید. باید انتظار تغییر برنامه را داشته باشید. ممکن است هنوز ندانید چگونه زمان انجام کارها را تغییر دهید. نرم‌افزار برنامه‌ریزی به شما کمک می‌کند تأثیر چنین تغییراتی را بر کل پروژه ارزیابی کنید. با برنامه‌ریزی می‌توانید از مشکلات پیشگیری کنید.
ممکن است بپرسید این همه توضیح درابره ی برنامه ریزی، جدول زمانی، نمودارها و غیره برای چیست. پاسخ این است که با کمی برنامه ریزی می توان از وقوع مشکلات بزرگ پیشگیری کرد. اگر ابتدا برای شناسایی، ترتیب گام ها و زمان بندی آن ها کمی وقت صرف کنید بعدها از تلف شدن وقت و ناکامی جلوگیری می کنید. ما به تجربه می دانیم دانشجویانی که هر روز زمانی را برای انجام رساله ی خود برنامه ریزی کرده اند سریع تر پروژه را تمام می کنند و کمتر اذیت می شوند. داستان قدیمی درباره ی مسابقه ی لاک پشت و خرگوش را به یاد بیاورید. چه کسی برنده ی مسابقه شد؟ در مورد رساله نیز همین وضعیت مصداق دارد.
علاوه بر این، برنامه ریزی زمانی برای رساله باعث می شود در زندگی روزمره ی خود نیز از این برنامه ریزی استفاده کنید. همچنین اگر برنامه ریزی کنید و به آن عمل نمایید نشانه ی این است که همه ی گام ها و مراحل پژوهش را می شناسید که در این صورت، بخش عمده ی کار را انجام داده اید و حالا وقت آن است که هر مرحله را طبق برنامه انجام دهید. بهتر است گام ها به اندازه ای باشند که بتوانید در یک روز یا حداکثر یک هفته آن ها را انجام دهید.
