قبل از آنکه بخواهیم به سراغ تفاوت‌های پایان نامه و رساله  برویم، لازم است توضیح دهیم که پایان نامه و رساله چیست؟ برای این منظور، به تعریف جامع موجود در دایره المعارف ویکی پدیا رجوع می‌کنیم: «پایان‌نامه یا تز یا رساله نوشتاری است که دانشجویان در موضوعی خاص مربوط به رشته تحصیلی خود، برای دریافت مدرک تحصیلی می‌نویسند. اصولا هر دانشجو، به ویژه در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری، برای خاتمه کار خود لازم است یک اثر تحقیقی را تهیه و تحویل نماید. این اثر در واقع عصاره و چکیده فعالیت‌های آموزشی پژوهشی او محسوب می‌شود.

در پایان‌نامه دانشجویان موضوع یا سؤالی را بررسی کرده و از راه تجزیه و تحلیل و یا تجارب عملی و یا آزمایشی به آن پاسخ می‌دهند.

به بیان دیگر پایان‌نامه شامل استدلال موضوعی، ارائه پژوهشی تجربی، حاصل کارآموزی و یا عصاره‌ای از درس‌های آموخته شده در دوران تحصیلی دانشجو است که با راهنمایی اساتید نگارش و تدوین می‌شود. دقت کنید که پایان نامه با عنوان و محتوای تکراری در هیچ سیستم آموزشی و در هیچ مقطع تحصیلی تعریف نشده است و تمامی دانشجویان موظف به نگارش پایان نامه با موضوع و محتوای جدید هستند.

در برخی از دانشگاه بین رساله و پایان‌نامه تفاوتی قائل نیستند. اما بین این دو واژه تفاوت وجود دارد. معمولاً واژهی پایان‌نامه یا تز برای درجهی کارشناسی‌ارشد (Master) بیان می‌شود و رساله یا دیزرتیشن برای درجهی دکتری (PhD).
پی اچ دی (PhD) که مخفف واژه Doctor of Philosophy است همان دوره دکترای تخصصی در علوم مختلف است که فردی که در این دوره پذیرش می‌شود به درجه ای از فلسفه یا اجتهاد علمی در آن دانش خاص دست می‌یابد.

ارزش پایان نامه یا رساله:

دانشجویان زیادی در دانشگاه‌های کشور به ادامه تحصیل در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری مشغول به تحصیل هستند و هدف همه آن‌ها پیشرفت تحصیلی و رسیدن به درجات علمی بالاتر در دانشگاه های معتبر می‌باشد. اما موفقیت تحصیلی ساده به دست نمی‌آید و تلاش بسیاری را از طرف دانشجو طلب می‌کند. یکی از مواردی که در این موفقیت تأثیر زیادی دارد پایان نامه های دانشجویی می‌باشد. چرا که نمره این کار در سرنوشت دانشجویان تأثیرگذار است و در پیشرفت تحصیلی آن‌ها تأثیر بسزا دارد. ارزش پایان نامه یا رساله به عوامل متعددی بستگی دارد که مهم‌ترین آن این است که دانشجو از حقیقتی خبر می‌دهد که از قبل نسبت به آن مطمئن نبوده است. خواه این حقیقت مطابق میل او باشد یا نباشد؛ به عبارت دیگر باید گفت پایان نامه یا رساله یک تحقی است و تحقیق، تحلیل و ثبت واقعی و منظم مشاهدات بررسی شده ای است که به پروراندن نظریه‌ها و گاه به اصول و قوانین جدید می‌انجامد.
پایان نامه کارشناسی ارشد دارای ویژگی‌هایی است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
پایان نامه، اولین تجربه رسمی در تحقیقات دانشگاهی (آکادمیک) به شمار می‌آید. دانشجو از طریق آن می‌تواند با یک نوع تلاش پژوهشی و کلیت مورد نیاز در تحقیق آشنا شود تا مقدمه ای برای کار تحقیقی دوره دکتری باشد.
پایان نامه می‌تواند دانشجو را دست کم در یک جنبه از موضوعات حرفه ای ماهر سازد.
پایان نامه می‌تواند به عنوان یک واحد مهم تحقیق پیشرفته مطرح باشد.

تفاوت تز و رساله دکتری با پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد و دکتری:

پایان نامه کارشناسی ارشد با رساله دکتری ازاین نکته نظرها متفاوت است

نحوه نگارش و محتوا در دانشگاه‌های مختلف متفاوت:

نگارش پایان نامه به معنای به رشته تحریر درآوردن و به اشتراک گذاری نتایج تحقیقات و پژوهش انجام شده توسط شما با دیگر محقیین در سراسر دنیاست. البته این تحقیق و پایان نامه می‌تواند انواع مختلفی داشته باشد. انواعی از قبیل بنیادی، کاربردی، و عملی از نظر نتیجه و هدف؛ و همچنین تاریخی، پیمایشی و تجربی از نظر روش انجام پژوهش. لازم به توضیح است که انتخاب نوع تحقیق و پایان نامه تنها بخش کوچکی از داستان نگارش پایان نامه است و تا انتهای این مسیر، گام‌های زیاد دیگری نیز باید برداشت و اطلاعات زیادی نیز کسب کرد.

جدید بودن و نوآوری تحقیقات انجام شده در دوره دکتری:

یکی از بخش‌هایی که در پروپوزال باید توسط دانشجو با کمک استاد راهنما تنظیم گردد “جنبه نوآوری تحقیق” است. به طور کلی، نو و بدیع بودن تحقیق از چند زاویه قابل بررسی است:
1- از لحاظ موضوعی: یعنی دانشجو قصد دارد روی موضوعی به پژوهش بپردازد که تاکنون کسی روی آن کار نکرده است. معمولا” پایان نامه های مقطع ارشد دارای چنین نوآوری نمی‌باشند. اگر موضوع دانشجو دارای چنین خاصیتی بود باید در قسمت نوآوری فرضا” چنین بنویسد: بررسی رابطه بین ……. و …….. برای اولین بار.
2- از لحاظ نو بودن در داخل کشور: گاهی موضوعی در خارج ازکشور کار شده اما در داخل کشور کسی روی آن به پژوهش نپرداخته است. معدودی از پایان نامه های ارشد دارای چنین خاصیتی هستند. اگر موضوع دانشجو دارای چنین خاصیتی بود باید در قسمت نوآوری فرضا” چنین بنویسد: بررسی رابطه بین ……. و …….. برای اولین بار در ایران.
3- از لحاظ نو بودن در جامعه مورد بررسی: گاهی موضوعی در داخل کشور هم کار شده اما در جامعه مورد بررسی قرار است برای اولین بار انجام گیرد. بیشتر پایان نامه‌های ارشد در این گروه قرار می‌گیرد. لذا، دانشجو باید در قسمت نو آوری تحقیق مثلا” چنین بنویسد: بررسی رابطه بین ……… و …… برای اولین بار در سازمان………….
4- نو بودن از لحاظ روش تحقیق: گاه محقق برای انجام تحقیق از روشی بهره می‌گیرد که تاکنون محققی برای پژوهش روی متغییرهای مورد نظر، از این روش بهره گرفته نشده است.
5-  نو بودن از لحاظ مدل مفهومی مورد استفاده: یعنی محقق برای انجام پژوهش، از مدلی متفاوت با الگوهایی که تاکنون توسط سایر محققین مورد استفاده قرار گرفته است استفاده می‌نماید

حجم بیشتر این تحقیقات در دوره دکتری:

رساله‌های دکترا قطعا پربارتر و مفصل تر از پایان نامه ارشد خواهند بود. در رساله‌های دکترا بسیاری از بخش‌ها با توضیحات بیشتری همراه است هم چنین در رشته‌های مختلف گاهی نیاز به ارائه مدل یا ایده ای جدید است.

حضور اندیشه‌های خود پژوهشگر در رساله ی دکتری 

در رسالهی دکتری از دانشجو انتظار می‌رود نه تنها باید پژوهش او از اصالت و نوآوری برخوردار باشد، بلکه باید اندیشه‌ها، تفسیرها، و تحلیل‌های خود را دربارهی هرگونه اطلاعات گردآوری شده، بیان کند. در واقع حضور اندیشه‌های خود پژوهشگر در رسالهی دکتری برجسته است. در نهایت در رسالهی دکتری پژوهشگر باید بتواند نظریه‌ای جدید یا ناقض یا تأییدکنندهی نظریات پیش از آن را ارائه دهد.

تفاوت در نوع پروپوزالی که ارائه می‌شود:

از جمله تفاوت‌ها در مقاطع ارشد و دکترا، تفاوت در نوع پروپوزالی است که ارائه می‌شود. پروپوزال در مقطع دکترا مفصل تر است چرا که می‌بایست تشریح بهتری از آنچه قرار است اتفاق بیوفتد ارائه دهد اما پروپوزال ارشد خلاصه تر بوده و تنها موارد ضروری مطرح می‌شود.

اهمیت بالا بودن کیفیت رساله دکتری و لزوم داشتن مقالات متعدد بین المللی از رساله خود:

بالاتر رفتن کیفیت یک رساله دکترا نکته ایست ضروری چراکه در بسیاری از دانشگاه های معتبر جهان پایان نامه دکتری باید با مقاله های متعدد بین المللی همراه باشد و دانشجویان دکتری بدون ارائه مقاله از رساله خود نمی‌توانند از آن دفاع کنند. بنابراین دانشجویان موظف می‌شوند تا کیفیت کار خود را بالا برده تا در هنگام استخراج مقاله از نظر کیفیت کار به مشکل برنخورند.
برای دانشجویان کارشناسی ارشد باید کار پایان نامه تمرینی باشد تا کار پژوهشی را یاد بگیرند و بتوانند در مراحل بعدی تحصیلی خود کارهای تحقیقاتی بهتری ارائه دهند. در پایان‌نامهی کارشناسی‌ارشد، دانشجو برای اولین بار به‌طور جدی کار پژوهشی خود را آغاز می‌کند. از دانشجو انتظار می‌رود به اصول روش تحقیق توجه کند و پژوهش او از اصالت و نوآوری (Orginality) برخوردار باشد. در حالی که در رسالهی دکتری از دانشجو انتظار می‌رود نه تنها باید پژوهش او از اصالت و نوآوری برخوردار باشد، بلکه باید اندیشه‌ها، تفسیرها، و تحلیل‌های خود را دربارهی هرگونه اطلاعات گردآوری شده، بیان کند. در واقع حضور اندیشه‌های خود پژوهشگر در رسالهی دکتری برجسته است. در نهایت در رسالهی دکتری پژوهشگر باید بتواند نظریه‌ای جدید یا ناقض یا تأییدکنندهی نظریات پیش از آن را ارائه دهد.
برای تهیه پایان نامه و یا رساله مدت قایل توجهی وقت صرف می‌شود و بر حسب اینکه پایان نامه دوره کارشناسی ارشد و یا دکتری باشد، ارزش آن بیش از یک یا چند واحد درسی است؛ در ایران در کارشناسی ارشد تعداد واحد پایان نامه بین چهار تا شش واحد است در حالی که، در بعضی از کشورها تا ۱۲ واحد نیز برای پایان نامه کارشناسی ارشد منظور می‌شود. در ایران برای رساله دکتری بین ۲۰ تا ۲۴ واحد در نظر می‌گیرند.
برگرفته از: ایران مشاوره