در تحقیقاتی كه برای محقق امكان كنترل یا دستكاری كامل متغیر یا متغیرهای اثرگذار (مستقل) وجود نداشته ‏باشد، او می‌كوشد تا با شناسائی متغیرها و گسترش آگاهی‌های لازم روش خود را در انجام تحقیق به روش تجربی ‏نزدیكتر سازد.

به عبارت دیگر، با آنكه در بسیاری از موقعیت‌های طبیعی- اجتماعی نمی‌توان متغیرهای موجود در ‏حوزه‌ تحقیق را كاملاً كنترل كرد، اما محقق می‌تواند از یك روش تحقیقی كه به روش تحقیق تجربی شبیه است ‏برای بررسی و مطالعه موقعیت مذكور استفاده كند.

یعنی موقعیت‌هائی وجود دارد كه اگرچه محقق برای مطالعه آنها ‏نمی‌تواند خصوصیات تحقیق تجربی مانند: « چه عواملی در چه هنگامی متأثر از چه میزان متغیر ویژه در حوزه ‏تحقیق بوده‌اند؟» را تعیین كند، یا در موقعیت تحقیق امكان گزینش تصادفی را فراهم سازد، اما می‌تواند برای ‏بررسی و مطالعه موقعیت، از روشی بنام « روش تحقیق نیمه تجربی» استفاده نماید.

واژه «نیمه تجربی ‏» برای اولین ‏بار در فرهنگ علوم تربیتی و رفتاری در سال 1957 بوسیله کمپین معرفی شد؛ و انگیزه این ابداع شاید برای ‏نامناسب بودن تحقیق آزمایشی (تجربی) برای بررسی و مطالعه انسانها در موقعیت‌های طبیعی باشد.

زیرا اگر ‏موقعیت تجربی و مورد مطالعه كاملاً تحت كنترل قرار بگیرد و آزمودنی هم انسان باشد به ندرت از او رفتار واقعی ‏سر می‌زند. محقق می‌كوشد در تحقیقات نیمه‌تجربی كه در آنها امكان كنترل یا دستكاری كامل متغیر یا متغیرها ‏وجود ندارد، شناسائی هرچه بیشتر این متغیرها و گسترش آگاهی لازم در این زمینه روش خود را به روش تحقیق ‏تجربی نزدیك كند.

در واقع در روش تحقیق نیمه تجربی (غیرآزمایشی) محقق روابط بین متغیرهایی كه خود آنها را ‏دستكاری نكرده است و بگونه‌ای در گذشته اتفاق افتاده‌اند مورد بررسی و مطالعه و تاثیر آنها را بر متغیرهای مورد ‏نظر مورد مشاهده قرار می‌دهد.

روش تحقیق نیمه تجربی یك مطالعه تجربی نظامدارد است كه محقق نسبت به ‏متغیرهای اثرگذار (مستقل) كنترل مستقیم ندارد، زیرا آنها قبلاً رخ داده‌اند یعنی درگذشته اتفاق افتاده و هم‌اكنون ‏مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. و یا اینكه در حال مشاهده هستند، بدون دخالت و بدون دستكاری، نتیجه مورد بررسی ‏قرار می‌‌‌‌‌‌‌گیرند بنابراین محقق در تحقیق نیمه تجربی متغیرها را آنگونه كه هستند مورد مطالعه و مقایسه قرار ‏می‌دهد. و می‌توان نمونه‌هائی را كه روش تحقیق نیمه تجربی برای آنها مناسب است به شرح ذیل بیان نمود:‏
‏(1)‏ بررسی و مطالعه تاثیر تمرینهای پراكنده در مقایسه با تاثیر تمرینهای مداوم در فراگیری و حفظ فهرستی ‏از لغات انگلیسی كه در 3 كلاس سال دوم دبیرستان مروی تهران در سال 1386 تدریس می‌شود، بدون ‏اینكه قادر باشیم دانش‌آموزان را به طور تصادفی به روشهای مختلف تمرین تقسیم كنیم، یا زمان تمرین ‏آنان را زیرنظر بگیریم.‏
‏(2)‏ بیشتر مطالعات و بررسیهائی كه در زمینه مشكلات و مسائل اجتماعی صورت می‌گیرد و اغلب كنترل یا ‏دستكاری متغیرها مقدور نیست، از جمله بررسی و مطالعه جرم و جنایت، آشوبها، اعتیادها، توزیع مواد ‏مخدر، خودفروشی‌ها و ….‏

‏1- ویژگی‌های تحقیق نیمه تجربی:‏

‏ الف- تحقیقات نیمه تجربی معمولاً در شرایط واقعی و حقیقی اجتماعی بكار می‌رود در این شرایط و موقعیت‌ها، ‏امكان كنترل تمامی متغیرها وجود ندارد. محقق سعی می‌كند تا حد امكان استثناها و محدودیت‌ها و عوامل عدم ‏كنترل در تحقیق را شناسایی كرده و آنها را مورد ارزش‌یابی قرار دهد. و احتمالاً محقق فقط می‌تواند بعضی از آنها را ‏كنترل كند، شناخت عواملی كه در میزان ارزش روائی داخلی و خارجی تحقیق اثر دارد، دقت زیادی می‌طلبد.‏

‏ ب- در اكثر تحقیقات تجربی (آزمایشی) هنگامی كه آزمودنیها افراد آدمی هستند، از نوع تحقیقات نیمه تجربی ‏استفاده می‌شود. ‏
‏ تشخیص تفاوت بین تحقیق تجربی و نیمه تجربی، بسیار ظریف و حساس است و این تشخیص به ویژه وقتی ‏آزمودنیها انسان باشند، حساس‌تر می‌گردد زیرا مطالعه‌ای از نوع مطالعات تجربی تحقیقی در شرایط واقعی انسانها ‏كاری بس دشوار است.‏

‏2- مراحل مختلف تنظیم تحقیق نیمه تجربی:‏

مراحل تنظیم تحقیق نیمه‌تجربی عیناً نظیر مراحل تنظیم تحقیق تجربی است.‏
‏ اما محقق باید در این دست از تحقیقات، در شناخت و تعیین محدودیت‌ها و متغیرهای ناخواسته موجود در ‏حوزه تحقیق دقت فراوان مبذول دارد و آنها را در طرح تحقیق خود در قسمت‌ محدودیت‌ها ذكر كند.‏

نویسنده : استاد مروت آزاد بخت